Giới thiệu
Sức khỏe đường tiêu hóa (GI) đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo tốc độ tăng trưởng, hiệu quả sử dụng thức ăn và năng suất tổng thể của cả heo và gia cầm. Các rối loạn dinh dưỡng – bao gồm thiếu hụt hoặc dư thừa chất dinh dưỡng – có thể làm suy giảm chức năng và tính toàn vẹn của đường tiêu hóa, dẫn đến hàng loạt bệnh với mức độ nghiêm trọng khác nhau. Bài viết này sẽ trình bày theo thứ tự từ nặng nhất đến nhẹ hơn về các bệnh đường tiêu hóa do mất cân bằng dinh dưỡng, giải thích nguyên nhân, triệu chứng, tác động lên sức khỏe và năng suất chăn nuôi, cũng như các biện pháp phòng ngừa dựa trên bằng chứng khoa học.
- Viêm ruột hoại tử ở gia cầm (nghiêm trọng nhất)
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
Viêm ruột hoại tử thường do vi khuẩn Clostridium perfringens gây ra. Bệnh có thể bùng phát hoặc nặng hơn do chế độ ăn chứa hàm lượng protein cao, thay đổi thức ăn đột ngột hoặc mất cân đối một số dưỡng chất thiết yếu (Leeson, et al., 2005). Khi hàm lượng protein dư thừa – đặc biệt từ bột thịt xương hoặc phụ phẩm động vật – sẽ làm mất ổn định hệ vi sinh vật đường ruột, tạo điều kiện thuận lợi cho C. perfringens sinh sôi.
Triệu chứng lâm sàng
Gia cầm bị bệnh thường ủ rũ, xù lông, giảm ăn, tiêu chảy lẫn dịch nhầy hoặc có máu. Khi mổ khám, có thể thấy ruột non viêm hoại tử nặng (Merck Veterinary Manual, 2021).
Tác động lên sức khỏe và năng suất
Trong ổ dịch, tỷ lệ chết có thể cao, kèm theo giảm tốc độ tăng trọng và hiệu suất chuyển hóa thức ăn. Ở trường hợp bệnh thể cận lâm sàng, sản lượng và tốc độ tăng trưởng cũng suy giảm rõ rệt, khiến chi phí thức ăn tăng và đàn dễ mắc thêm các bệnh thứ phát.
Chiến lược phòng ngừa
Kiểm Soát Lượng Protein: Điều chỉnh công thức thức ăn nhằm tránh dư thừa protein, nhất là các nguồn protein động vật dễ gây ra sự tăng sinh C. perfringens.
Bổ Sung Enzyme, Probiotic và Chế Phẩm Vi Sinh: Tăng cường vi sinh vật có lợi giúp ổn định hệ vi khuẩn đường ruột và hạn chế vi khuẩn gây bệnh (Yang, et al., 2009).
Kiểm Soát Bệnh Cầu Trùng: Tổn thương ruột do cầu trùng tạo điều kiện cho viêm ruột hoại tử. Do đó, chương trình phòng bệnh cầu trùng và sử dụng vắc-xin phù hợp sẽ giúp hạn chế nguy cơ (Williams, 2005).
- Hội chứng xuất huyết ruột ở heo
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
Hội chứng xuất huyết ruột (Hemorrhagic Bowel Syndrome – HBS), còn được biết đến với tên gọi xoắn ruột hoặc chảy máu ruột, là một bệnh đường ruột nghiêm trọng thường gặp ở heo giai đoạn nuôi thịt. Vấn đề dinh dưỡng như khẩu phần quá cao năng lượng, thay đổi thức ăn đột ngột hoặc dư thừa carbohydrate dễ lên men có thể làm gia tăng nhanh chóng sự phát triển và sinh khí của vi khuẩn trong ruột (NRC, 2012).
Triệu chứng lâm sàng
Heo mắc bệnh có thể đột tử với phần ruột trương căng, chứa nhiều dịch có máu. Nếu còn sống, heo thường lờ đờ, bỏ ăn và có dấu hiệu sốc.
Tác động lên sức khỏe và năng suất
HBS thường gây chết đột ngột, làm thiệt hại đáng kể. Dù chỉ xuất hiện rải rác, mỗi trường hợp tử vong ở heo giai đoạn gần xuất chuồng cũng đem lại tổn thất kinh tế lớn.
Chiến lược phòng ngừa
Chuyển đổi khẩu phần dần dần: Tránh thay đổi đột ngột thành phần thức ăn hoặc lịch cho ăn để hạn chế stress cho ruột.
Bổ sung chất xơ: Giảm mật độ năng lượng quá cao bằng cách bổ sung đủ chất xơ để điều hòa nhu động ruột và quá trình lên men (Thacker, 2013).
Giám sát và can thiệp kịp thời: Khi nhận thấy tỷ lệ chết tăng cao hoặc dấu hiệu rối loạn tiêu hóa bất thường, cần tham khảo ý kiến bác sĩ thú y để can thiệp sớm.
- Loét dạ dày ở heo
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
Loét dạ dày ở heo thường xuất hiện tại vùng pars esophagea. Các yếu tố rủi ro liên quan đến khẩu phần bao gồm kích thước hạt nghiền quá mịn (nhỏ hơn 700 micron), thiếu chất xơ, sử dụng nhiều chất béo không bão hòa. Căng thẳng (stress) về môi trường, xã hội và bệnh lý cũng góp phần thúc đẩy sự bài tiết axit dịch vị, dẫn đến loét (NRC, 2012).
Triệu chứng lâm sàng
Giai đoạn sớm, heo thường chán ăn, sụt cân hoặc có phân đen (phân hắc ín) do xuất huyết trong dạ dày. Ở thể nặng, loét có thể gây chảy máu nhiều dẫn đến chết đột ngột.
Tác động lên sức khỏe và năng suất
Các trường hợp loét mãn tính làm giảm lượng thức ăn tiêu thụ, chậm tăng trọng và kém hiệu quả chuyển hóa. Bệnh tiềm ẩn cũng gây hao mòn tổng thể, giảm hiệu suất chăn nuôi.
Chiến lược phòng ngừa
Kiểm soát độ mịn của thức ăn: Hạn chế xay thức ăn quá mịn, duy trì kích thước hạt trung bình giúp giảm kích thích dạ dày (Thacker, 2013).
Bổ sung chất xơ: Các nguồn xơ như cám mì hoặc vỏ yến mạch hỗ trợ ổn định nhu động và góp phần bảo vệ niêm mạc dạ dày.
Giảm căng thẳng: Bố trí mật độ nuôi hợp lý, duy trì thông thoáng chuồng trại và cố gắng không gây gián đoạn bữa ăn sẽ giảm thiểu nguy cơ loét do stress.
- Mất cân bằng vi sinh đường suột (phân ướt) ở gia cầm
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
Tình trạng mất cân bằng vi sinh vật đường ruột (hay “phân ướt”) thường xuất hiện khi khẩu phần chứa quá nhiều polysaccharide phi tinh bột (NSP) hoặc muối, dẫn đến việc các hợp chất khó tiêu hóa bị lên men quá mức trong đường ruột. Hậu quả là phân lỏng, gia tăng độ ẩm chất độn chuồng (Leeson, et al., 2005).
Triệu chứng lâm sàng
Gia cầm bị phân ướt thường có phân loãng, vùng hậu môn bẩn, chất độn chuồng ẩm cao. Trong trường hợp nặng, chân và vùng da tiếp xúc phân ẩm có thể bị viêm da, trầy xước.
Tác động lên sức khỏe và năng suất
Lượng ẩm cao trong chuồng làm tăng nồng độ amoniac, gây hại cho hệ hô hấp và ảnh hưởng xấu đến tốc độ sinh trưởng. Ngoài ra, môi trường ẩm ướt cũng là điều kiện thuận lợi cho vi khuẩn gây bệnh thứ phát (chẳng hạn E. coli) phát triển (Merck Veterinary Manual, 2021).
Chiến lược phòng ngừa
Bổ sung Enzyme: Sử dụng xylanase hoặc beta-glucanase để cải thiện khả năng tiêu hóa NSP.
Cân bằng điện giải và khoáng chất: Hạn chế dư thừa natri hoặc kali trong khẩu phần, vì chúng có thể làm gia tăng lượng nước uống và dẫn đến phân ướt (Leeson, et al., 2005)
Quản lý chất độn chuồng: Kiểm soát độ ẩm thông qua hệ thống thông gió hiệu quả và thay chất độn chuồng kịp thời.
- Mất cân bằng khoáng chất nhẹ và viêm ruột thừa không đặc hiệu
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
Mất cân bằng khoáng chất – đặc biệt đối với canxi, phốt pho, natri, hoặc magie – có thể dẫn đến viêm ruột không đặc hiệu hoặc kích ứng nhẹ ở cả heo và gia cầm. Việc bổ sung khoáng chất quá mức hay sử dụng nguồn khoáng kém chất lượng làm thay đổi nhu động và hệ vi sinh đường ruột.
Triệu chứng lâm sàng
Triệu chứng thường kín đáo, bao gồm giảm nhẹ hiệu quả chuyển hóa thức ăn, phân hơi lỏng hoặc tiêu chảy thoáng qua. Khám nghiệm có thể chỉ thấy viêm nhẹ ở ruột, không biểu hiện tổn thương nặng.
Tác động lên sức khỏe và năng suất
Dù không nguy hiểm tức thời, tình trạng này cản trở khả năng tăng trọng tối ưu và dễ khiến vật nuôi nhạy cảm hơn với các bệnh đường ruột khác.
Chiến lược phòng ngừa
Công thức phối trộn chính xác: Kiểm tra nguyên liệu và sử dụng phần mềm dinh dưỡng để đảm bảo khẩu phần có hàm lượng khoáng phù hợp.
Theo dõi chất lượng nước uống: Nếu nước chứa hàm lượng khoáng cao, tổng lượng khoáng vật nuôi hấp thụ có thể vượt ngưỡng an toàn.
Giám sát thường xuyên: Kiểm tra định kỳ chất lượng thức ăn và liên hệ chuyên gia dinh dưỡng để tối ưu theo giai đoạn phát triển.
Kết luận
Việc thiếu hụt hoặc dư thừa dưỡng chất có thể tác động nghiêm trọng đến sức khỏe đường tiêu hóa ở heo và gia cầm. Các bệnh như viêm ruột hoại tử ở gia cầm hay hội chứng xuất huyết ruột ở heo đều gây tỷ lệ tử vong và thiệt hại kinh tế cao. Trong khi đó, loét dạ dày, phân ướt, hay viêm ruột không đặc hiệu cũng có thể âm thầm làm giảm năng suất về dài hạn. Áp dụng khẩu phần cân đối, quy trình xử lý thức ăn phù hợp, quản lý môi trường nuôi và giám sát thú y thường xuyên sẽ giúp hạn chế tối đa những rủi ro. Cùng với những tiến bộ trong nghiên cứu dinh dưỡng thú y, các chiến lược dựa trên bằng chứng khoa học tiếp tục được cập nhật để phòng ngừa và kiểm soát hiệu quả các bệnh đường tiêu hóa liên quan đến dinh dưỡng.
Bài và ảnh: Ecovet
Tạp chí Chăn nuôi Việt Nam
(https://nhachannuoi.vn/cac-benh-duong-tieu-hoa-o-heo-va-gia-cam-do-mat-can-bang-dinh-duong/, ngày 07/02/2025)
